M’s prentenkabinet pakt uit: 'Druk! Werk!'

Met de collectiepresentatie 'Druk! Werk!' brengen we een selectie uit ons rijke prentenkabinet. Een bijzondere tentoonstelling, want je krijgt niet alleen unieke prenten te zien, je maakt ook kennis met het vele werk dat vrijwilligers achter de schermen verrichten om de collectie te bewaren. Ze konden zelfs mee kiezen welke stukken er straks te zien zullen zijn.

De tentoonstelling is een unieke gelegenheid om eens het werk én de mensen achter de schermen te tonen

Jochen Suy, assistent collectieregistrator

Jochen Suy is collectieregistrator: samen met zijn collega’s is hij verantwoordelijk voor het beheer van de museumcollecties. Hij ontfermt zich in het bijzonder over het prentenkabinet.

“M heeft een heel diverse prentenverzameling, van ongeveer 1500 tot nu. Er zitten topstukken in uit de 16de eeuw, grafiek uit Engeland, Frankrijk, de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden … We hebben 18de-eeuwse tekeningen van de hofschilder van keizerin Maria-Theresia, Pieter-Jozef Verhaghen … Er is niet één welbepaalde focus, juist de diversiteit is onze sterkte. We hebben bijvoorbeeld ook een fraaie verzameling hedendaagse grafiek uit de Cera-kunstcollectie, die sinds enkele jaren door M wordt beheerd.”

Hoe is het prentenkabinet ontstaan?
“De voorganger van M, het Stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens, had vanaf de jaren 1920 een specialist prentkunst in huis: Paul Vanden Plas. Hij vond dat een serieus museum ook een prentenkabinet nodig had. In korte tijd – voornamelijk in de jaren dertig – heeft hij het grootste deel van de collectie bijeengebracht. Daar zaten veel aankopen bij, maar ook schenkingen van Leuvense notabelen.”

Zuur

En die collectie beheren jullie nu?
“Ja. Dat houdt om te beginnen in dat we ze goed bewaren. Niet evident, want papier is fragiel. 16de- en 17de-eeuws papier is meestal van hoge kwaliteit: het werd van lompen gemaakt en gaat lang mee. Maar vanaf de 19de eeuw komt er massaproductie op gang op basis van houtpulp. Dat papier bevat heel veel zuur – zoveel dat het daar op den duur zelf door wordt opgevreten. Kijk maar naar kranten: als je die niet goed bewaart, verpulveren ze na een paar jaar.”

“Daar komt nog bij dat veel van onze prenten gemonteerd waren op een ondergrond, meestal een steviger vel papier of karton. Vaak zijn die dragers zelf heel erg zuur. We hebben alle prenten dus losgemaakt en opgeborgen in zuurvrije mappen. Tussen twee prenten in gaat altijd een vel zuurvrij papier – dat ziet er een beetje uit als calqueerpapier: dun en doorschijnend. Zo voorkomen we dat het zuur uit de bovenste prenten zou doorsijpelen naar de onderste prenten. De zuurvrije mappen gaan vervolgens in zuurvrije dozen, die we bewaren in ons depot.”

“De vochtigheidsgraad is ook belangrijk. Te laag en het papier verdroogt, te hoog en je krijgt vlekken en schimmels. We moeten onze prenten ook zo donker mogelijk bewaren, want licht doet de tekening vervagen. Vandaar dat we ze in dozen stoppen. En verder moet je uitkijken voor insecten. Zilvervisjes eten bijvoorbeeld heel graag papier, en die komen in bijna elk gebouw voor.”

Bewaren is de eerste stap, maar jullie ontsluiten de collectie ook.
“Van iedere prent maken onze vrijwilligers een technische en een inhoudelijke beschrijving. In de technische beschrijving nemen we de afmetingen, de materialen en eventuele schade op. De inhoudelijke beschrijving vermeldt wanneer de prent gemaakt is, door wie, welke techniek er gebruikt is …”

“De laatste stap is het inscannen van de prent. We hebben een grote vlakbedscanner, en als zelfs die te klein is nemen we hogeresolutiefoto’s. We digitaliseren onze collectie omdat we de objecten zelf zoveel mogelijk in hun beschermende doos willen laten. Als we voortaan een tentoonstelling voorbereiden, kunnen we uitgaan van digitale bestanden. We hoeven geen dozen en mappen meer te openen of kwetsbaar papier te manipuleren.”

Vrijwilligers Prentenkabinet, 2020, M Leuven, foto: © Tina Herbots voor M Leuven

7000 onbekenden

Welk werk doen de vrijwilligers juist?
“Ongeveer alles: de prenten uit de oude verpakkingen halen, beschrijven, scannen, inpakken in de zuurvrije mappen en dozen. Ze krijgen natuurlijk altijd eerst een opleiding in hoe je omgaat met prenten en papier, en hoe ze hun specifieke taak moeten aanpakken. We zijn altijd beschikbaar voor vragen, maar het was van in het begin de bedoeling dat onze vrijwilligers zo zelfstandig mogelijk zouden werken. Natuurlijk duiken er af en toe problemen op – prenten die ze niet loskrijgen van hun drager, bijvoorbeeld – maar dan geven ze dat gewoon aan. Wij kunnen dan professionele restaurateurs inschakelen, als dat nodig is.”

Wanneer zijn jullie begonnen met het hele project?
“Begin 2016. We hadden er toen een subsidie voor gekregen. Die hebben we gebruikt om materiaal te kopen: zuurvrij papier, zuurvrije mappen en dozen, de scanner ... In 2018 hadden we alle bekende prenten uit de collectie verwerkt, maar er bleven nog een hoop prenten over waar we weinig of niks van afwisten. Daar zijn onze vrijwilligers nu nog altijd mee bezig. We dachten dat het er zo’n 5000 zouden zijn, maar we zitten al over de 7000 en we zijn er nog lang niet.”

Hoe lang zullen jullie er nog mee bezig zijn, denk je?
“In een museum is het werk nooit af. We hebben nu voor iedere prent een basisregistratie volgens internationaal vastgelegde normen. Maar die basisregistratie kan altijd aangevuld worden. En er zijn nog andere deelcollecties van het prentenkabinet die we willen aanpakken: de oude drukwerken, bijvoorbeeld.”

Met dezelfde vrijwilligers?
“We gaan het hun zeker vragen, want ze hebben nu toch wel een mooie expertise opgebouwd. Maar het hangt natuurlijk volledig van henzelf af.”

“Nieuwe vrijwilligers zijn altijd welkom, al is er nu wel een wachtlijst. We merken dat veel mensen een band met M voelen. Begrijpelijk, want uiteindelijk behoort het museum toe aan de gemeenschap. Wij beheren het alleen maar. Daarom willen we het publiek ook zoveel mogelijk betrekken bij wat we doen.”

Achter de schermen

Hoeveel vrijwilligers hebben aan dit project gewerkt?
“Momenteel werken we met twaalf vrijwilligers. Er haakt weleens iemand af, maar er komen ook nieuwe vrijwilligers bij. In totaal zijn er al bijna 40 mensen mee bezig geweest.”

Had M dit gekund zonder vrijwilligers?
“Absoluut niet! David, de coördinator van onze vrijwilligerswerking, heeft berekend dat er tot nu toe 6000 uur werk in gekropen is. En al dat werk is gedaan in depots waar verder niemand komt. Het publiek krijgt dat nooit te zien. De tentoonstelling ‘Druk! Werk!’ is een mooie gelegenheid om voor één keer het werk én de mensen achter de schermen te tonen.”

Verstand erbij

Lucienne Crols (67) en Bie Devroey (59) werken alletwee als vrijwilliger voor M. Ze helpen mee het prentenkabinet bewaren, beschrijven en digitaliseren. Best een intensieve job, zo blijkt.

Bie: “Ik kom twee voormiddagen per week naar M.”

Lucienne: “En ik ben hier elke dinsdag van halftien tot vier. Ik neem de bus vanuit Nieuwrode. Heen en weer ben je daar toch een uur mee kwijt, vandaar dat ik meteen een hele dag kom.”

Waarom hebben jullie ervoor gekozen vrijwilligerswerk voor M te doen?
Bie: “Ik ben een paar jaar geleden met pensioen gegaan als onderwijzeres, en ik wilde toch iets doen waar ik mijn verstand bij kon gebruiken. Dingen bijleren, zeg maar. Ik heb wat rondgesurft, en ik zag dat ze bij M vrijwilligers zochten. Eerst iemand om het zilver uit de collectie te reinigen, maar ik ben niet zo’n poetstype (lacht). En daarna kwam die vraag voor het prentenkabinet. Dat sprak mij meteen aan.”

“Toen ik pas afgestudeerd was, heb ik nog een tijdje bij de voorganger van M gewerkt, het museum Vander Kelen-Mertens. Een heel aangename omgeving, ik heb daar goeie herinneringen aan. Ik had toen ook al in de prenten kunnen snuisteren, dus ik wist dat er hier wel wat zat.”

“En een bijkomende motivatie: voor de klas staan is een heel drukke, lawaaierige job. In een museum is het rustig.”

Lucienne: “Voor mij was het een beetje zoals voor Bie: ik wou mijn hersenen blijven gebruiken na mijn pensioen. Ik heb scheikunde gestudeerd, en daarna ben ik voor een bedrijf beginnen te werken dat onder meer apparatuur leverde voor temperatuur- en vochtmetingen. Musea zijn natuurlijk belangrijke klanten, dus ik kwam daar veel over de vloer. Toen het pensioen eraan kwam, dacht ik: toch maar eens informeren bij M. Een week of twee later mocht ik al beginnen.”

Het lijkt wel alsof jullie solliciteerden voor een gewone job.
Bie: “Ja! Ik heb zelfs een brief geschreven, mét motivatie. Daarna volgde er een informatieronde. Er zijn toen een paar mensen afgevallen die het niet meer interesseerde, maar iedereen die echt wilde meewerken, was welkom. Ze informeren je goed op voorhand, zodat je weet waar je aan begint.”

Lucienne: “Ik denk dat het voor M ook belangrijk is dat ze weten dat je gemotiveerd bent. Ze moeten je opleiden, en ze zorgen voor goede ondersteuning en begeleiding. Als je dan na twee weken niet meer komt opdagen … Het verwonderde mij wel dat hier zoveel vrijwilligers werken. Meer dan honderd!”

Oei, doodsprentjes!

Hoe is het werk op het prentenkabinet zelf?
Bie: “Toen ik begon, een jaar of drie geleden, was het project net van start gegaan. Veel zat nog in dozen uit de tijd van Vander Kelen-Mertens. Ze vroegen ieder van ons wat we het liefste wilden doen, en ik heb gekozen voor inscannen.”

Lucienne: “Ik ben er wat later bijgekomen. Mijn werk is de beschrijving: in een speciaal softwarepakket de afmetingen van de prent invullen, de herkomst noteren, de staat van het papier beoordelen, aangeven of het een houtskooltekening is, een aquarel, een pastel … Je krijgt daar eerst een opleiding voor, en ze hebben me ook documentatie gegeven met uitleg over alle mogelijke dingen die je kan tegenkomen. Als we er zelf niet aan uitkunnen, mogen we altijd om hulp vragen.”

“Ik ben begonnen met een hele serie devotieprenten. Eerst dacht ik: oeioei, dat is maar triestig, doodsprentjes! Maar er zaten ook communieprentjes bij, en prentjes met gebeden tot allerlei heiligen.”

Bie: “Scannen gaat redelijk snel, maar je moet altijd controleren of de scan oké is, en daarvoor moet je de prent zelf goed bekijken. Je neemt veel op, zo. En als er prenten bij zitten die me echt interesseren, dan roep ik iemand van M erbij: kijk eens wat ik hier tegengekomen ben!”

“Die devotieprentjes vond ik bijvoorbeeld soms echt straf. Ik herinner me er één van een jonge man, pas afgestudeerd toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Hij neemt vrijwillig dienst, wordt piloot en stort neer bij zijn eerste vlucht. Of een doodsprentje van een mama die in het kraambed overleden is. Je draait het om, en aan de achterkant zie je het overlijdensbericht van haar baby. Drie dagen later gestorven. Dan denk je: die mensen hebben geleefd. Dat is bewaard gebleven. Je staat daar toch even bij stil.”

Lucienne: “Zoiets dramatisch ben ik niet tegengekomen. Bij mij waren het veel begijntjes, en die leefden redelijk lang (lacht).”

Fabels

Er komt een tentoonstelling in M, ‘Druk! Werk!’, met een selectie uit het prentenkabinet. Bezoekers zullen jullie daar ook aan het werk kunnen zien. Wat vinden jullie daarvan?

Bie: “Geen probleem, ik ben onderwijzeres geweest. Ik ben het gewoon om te kijk te staan.”

Lucienne: “Mij stoort het ook niet. Ik ben zelf heel geïnteresseerd in hoe het er achter de schermen toegaat, dus ik begrijp waarom ze het doen. En het zal sowieso van op een afstand zijn, de mensen gaan niet over onze schouders staan kijken. Nu met covid-19 zeker niet, maar het was ook vóór de uitbraak al de bedoeling om voor wat afstand te zorgen.”

Jullie gaan samen met de curatoren een deel van de selectie bepalen?
Bie: “Ja, we mogen aangeven wat onze favoriete prenten zijn, en daar wordt dan een selectie uit gemaakt. Voor mij wordt het een beeld waar ik tijdens de lockdown weleens aan moest denken: een tekening van mensen die rond een graf staan. Ik vond ze bij het scannen meteen heel mooi – ze bleek van Félicien Rops te zijn. Die zou ik zeker eens willen terugzien.”

“Ook erg interessant: een serie prenten die gebruikt werden als didactisch materiaal. Wiskunde, astronomie, biologie … Ik zou willen weten uit welke tijd die komen, en waar ze voor gebruikt werden.”

Lucienne: “Ik heb prenten moeten beschrijven bij de fabels van La Fontaine. Die vond ik mooi, en bijzonder interessant. Sommige kende ik nog niet, en dan ging ik de moraal van het verhaal opzoeken. Zo leer je toch bij.”

Jullie waren allebei op zoek naar iets dat jullie intellectueel zou stimuleren. Heb je dat gevonden?
Lucienne: “Ja. Het werk hier bij M heeft me ertoe aangezet om andere musea te gaan bezoeken. Vroeger deed ik dat niet, ik had het te druk. Maar ondertussen ben ik al naar het MAS geweest, naar Middelheim, het fotomuseum in Antwerpen … Zonder M zou dat er niet van gekomen zijn, denk ik.”

Bie: “Als er nieuwe tentoonstellingen opengaan in M, krijgen de vrijwilligers een rondleiding met de curator aangeboden. Dat vind ik altijd geweldig interessant - met veel passie verteld. Achteraf kom ik dan terug om alles eens rustig te kunnen bekijken.”

“En één keer per jaar gaan we op uitstap. De Plantentuin van Meise hebben we zo gedaan – heel mooi – en in de Koninklijke Bibliotheek zijn we Bruegelprenten gaan bekijken en hebben we hun prentenkabinet achter de schermen mogen zien. We worden echt in de watten gelegd.”

Lucienne: “En je wordt duidelijk geapprecieerd. Ze komen kijken wat je aan het doen bent, ze antwoorden op je vragen … Dat maakt het ook de moeite waard.”

Hoe lang zullen jullie nog bezig zijn met het prentenkabinet, denk je?
Bie: “Ik heb dat ook al eens gevraagd. Ze hebben mij gezegd dat er meer dan genoeg werk zal zijn voor de rest van ons leven (lacht).”

'Druk! Werk!', van 13.11.20 tot 05.09.2021 in M.