Jan Van der Stock over ‘Verbeelding van het universum’

In 2011 beslisten stad Leuven en KU Leuven om een vzw op te richten: KUN[S]T Leuven. Die had als opdracht grootschalige culturele stadsfestivals op te zetten in samenwerking met M. Tot nu toe waren al die projecten klinkende successen: het eerste was gewijd aan Vesalius, het tweede aan ‘Utopia’, het boek van Thomas More, en het derde aan de Arenbergs.

Dit najaar is het tijd voor de vierde editie: ‘KNAL! Stadsfestival van de Big Bang’. Aanleiding is de honderdste verjaardag van de oerknaltheorie, het breinkind van de Leuvense fysicus George Lemaître. In de hele stad zullen expo’s, concerten en andere evenementen rond dat thema te beleven zijn. In M kan je terecht voor twee prestigieuze tentoonstellingen: ‘Verbeelding van het universum’ gecureerd door Jan Van der Stock focust op oude kunst. En voor liefhebbers van hedendaagse kunst is er een expo met werk van Turner Prize-winnaar Richard Long.

Curator prof. dr. Jan Van der Stock over ‘Verbeelding van het universum’

De naam Jan Van der Stock zegt je misschien niet veel, maar de kans is groot dat je al werk van hem hebt gezien. Hij stelde enkele van de succesvolste tentoonstellingen samen die al in M te zien waren, onder meer 'Rogier van der Weyden. De passie van de meester' bij de opening van M in 2009, en ‘Op zoek naar Utopia’ in 2016. Dit najaar komt daar ‘Verbeelding van het universum’ bij, het zwaartepunt van het stadsfestival KNAL!.

Jan Van der Stock, 2021, Universiteitsbibliotheek KU Leuven, foto: © Miles Fischler voor M Leuven

Hoe word je eigenlijk curator of tentoonstellingsmaker?

“Bij mij is dat heel spontaan gegroeid. Ik heb kunstwetenschappen gestudeerd in Leuven, en al tijdens mijn studies, in 1979, heb ik als jobstudent meegewerkt aan een tentoonstelling in het toenmalige stedelijk museum van Leuven. In 1985 had ik mijn eerste eigen expo in de Koninklijke Bibliotheek van België, over Cornelis Matsys. En zo is het vertrokken: Tokio, Wenen, Antwerpen, Sint-Petersburg, Firenze, Parijs en Leuven. Sinds 2000 werk ik voltijds aan de KU Leuven. Ik doceer er onder meer oude kunst en curatorship aan de studenten kunstwetenschappen.”

Wat was het idee achter ‘Verbeelding van het universum’, de tentoonstelling die je voor M hebt gemaakt?

“Met ons onderzoeksteam Illuminare van de KU Leuven dachten we eerst aan een tentoonstelling rond oorsprongsmythes wereldwijd. Maar het werd snel duidelijk dat dat niet haalbaar was. De tijd van onbeperkte budgetten is voorbij – ik heb ze nog meegemaakt, maar dat is ondertussen lang geleden (lacht). En het zou ook te moeilijk zijn. De Zuid-Amerikaanse oorsprongsmythes bijvoorbeeld, die hebben geen enkele link met die van ons. Bovendien: topstukken in bruikleen krijgen uit die landen is zo goed als onmogelijk. We hebben dan de beslissing genomen ons te beperken tot de manier waarop het universum in dit deel van de wereld werd voorgesteld, met de focus op Europa en de Arabische wereld. Ik vind dat ook geen probleem, als je maar duidelijk zegt waar je tentoonstelling over gaat.”

Geen fantasie

Wat houdt de titel ‘Verbeelding van het universum’ juist in?

“‘Verbeelding’ slaat nadrukkelijk niet op fantasie, maar op de manier waarop je dingen afbeeldt. We beginnen zevenduizend jaar geleden, en we eindigen in de 18de eeuw. De christelijke traditie komt aan bod, de Grieks-Romeinse traditie… We tonen hoe het universum volgens die mensen in elkaar zat, en hoe ze het afbeeldden. Het Aristotelisch-Ptolemaïsche model is heel lang dominant geweest, van de tweede eeuw na christus tot diep in de 16de eeuw. Het hield in dat de aarde centraal staat, en dat alle andere hemellichamen, inclusief de sterren er omheen cirkelen. Onder andere via Arabische wetenschappers raakte dat Griekse model later in West-Europa verspreid.”

“En dan is er nog de astrologie: het idee dat sterren en planeten – de macrokosmos – een invloed hebben op ons leven hier op aarde – de microkosmos. Astrologie en astronomie waren eeuwenlang onlosmakelijk verbonden. Wetenschappers bestudeerden de sterren en planeten om beter te kunnen uitmaken wanneer veldslagen uitgevochten moesten worden, of wat het beste tijdstip was om je geelzucht te behandelen.”

“Mensen denken soms: in de middeleeuwen en de oudheid was het allemaal fantasie, en vanaf een bepaald moment – Copernicus of Newton – wordt het wetenschap. Dat is fout. Het beeld dat mensen vroeger van het universum hadden, was evengoed gebaseerd op waarnemingen. Aristoteles was geen dommerik, hé. Zijn geocentrische model – met de aarde als centrum van het universum - verklaarde netjes wat ze toen zagen. Tot er iemand 2000 jaar later zei: dat beeld is niet houdbaar, we moeten het op een andere manier bekijken. En zo is het altijd verder gegaan.”

Hoe lang hebben jullie aan de tentoonstelling gewerkt?

“Drie jaar, en dat is vrij kort. In de tentoonstelling over Rogier van der Weyden is zeven jaar gekropen. Over ‘Utopia’ hebben we zes jaar gedaan. Tentoonstellingen over oude kunst vragen heel veel tijd, omdat we er als universiteit steeds onderzoeksprojecten aan koppelen, maar ook omdat je lang moet onderhandelen over bruiklenen. Monumenten als het Louvre of het Prado, kunnen – bij wijze van spreken - om het even welk stuk vragen aan andere musea. Ze hebben immense collecties, en dat geeft ze veel macht. M heeft die hefboom niet, dus moeten we lang op voorhand beginnen en slim onderhandelen. Voor ‘Utopia’ waren er stukken waar ik vijf jaar achteraan gezeten heb. In Spanje en Italië heb je bijvoorbeeld altijd commissies boven commissies - op den duur zit je bij God de vader. Dat vraagt enorm veel tijd.”

Toneelstuk

Afbeeldingen van het universum: dat lijkt een redelijk gespecialiseerd onderwerp, op het kruispunt van kunstgeschiedenis en wetenschapsgeschiedenis. Hoe weet je waar de goede stukken te vinden zijn?

“Dat is mijn vak. Mijn eerste tentoonstelling heb ik 36 jaar geleden gemaakt. Ik heb dus best al wat ervaring. Een vriend, een chirurg, heeft me niet lang geleden op café dezelfde vraag gesteld. Ik heb geantwoord: als je iemand opensnijdt, dan weet je toch ook waar je gaat terechtkomen?”

“Het helpt dat ik sommige collecties goed ken, maar er is ook veel zoekwerk mee gemoeid. De literatuur doornemen. Catalogi bekijken van eerdere tentoonstellingen over soortgelijke onderwerpen... Altijd met de haalbaarheid in je achterhoofd: je moet bijvoorbeeld niet ‘De Nachtwacht’ van Rembrandt gaan vragen. Een bruikleen moet haalbaar én betaalbaar zijn, de transportkosten moeten realistisch zijn... We wisten bijvoorbeeld vrij snel dat er problemen zouden zijn met corona, en toen hebben we alle stukken geschrapt die uit Amerika moesten komen. Zo beperk je de risico’s en de kosten.”

“Het advies van experts is ook heel belangrijk als je een tentoonstelling samenstelt. Ik heb veel hulp gehad van mijn KU Leuven-collega’s Geert Vanpaemel, specialist wetenschapsgeschiedenis, en Marc Vervenne, specialist godsdienstgeschiedenis. Die hebben mijn voorstellen kritisch geëvalueerd, foutjes eruit gehaald en suggesties gedaan. En uiteraard waren er de talloze suggesties en kritische bemerkingen van mijn Illuminare-team - meestal zeer jonge kunstwetenschappers, enkele studenten ook. Zo groeit dat.”

Stukken bijeenbrengen is één ding, een tentoonstelling uittekenen is nog iets heel anders. Hoe begin je daaraan?

“Ik geef het vak curatorship aan laatstejaarsstudenten kunstwetenschappen - tentoonstellingen maken, zeg maar. De eerste stap is altijd: duidelijk omlijnen wat je wil zeggen. Vervolgens moet je de grootteorde van de budgetten kennen, zodat je een idee hebt van de ambitie van het project. En dan teken je een eerste basisconcept uit - ik doe dat nog altijd met stiften op papier. In dit concrete geval probeer je het concept ‘verbeelding van het universum’ zo te vereenvoudigen dat je het in een aantal stappen toonbaar kan maken. Zonder dat je simplistisch gaat doen, maar ook zonder dat het louter educatief wordt. Voor mij is een tentoonstelling altijd een evenwicht tussen kennen en beleven, tussen verstand en emotie. Het moet een verhaal zijn dat je alleen via de objecten kan vertellen. Als je de opstelling volledig door woorden zou kunnen vervangen, kun je beter een boek schrijven.”

“Eigenlijk ben je als curator een soort regisseur, en zijn de stukken acteurs, elk met een eigen rol. Voor elke acteur beslis je: die gaat dat deel van het verhaal vertellen. Als je de stukken samenbrengt, ontstaat er idealiter een spanningsveld: ze communiceren en versterken mekaar. Het is een toneelstuk waar de acteurs stil staan en het publiek beweegt.”

“Reductie is voor mij een heel belangrijk principe: liever een klein aantal topacteurs, dan veel stukken die minder te vertellen hebben. Ik maak geen tentoonstellingen meer met meer dan honderd stukken. ‘Verbeelding van het universum heeft er 83, denk ik.”

“Als de opstelling vorm begint te krijgen, gaan we naar de architecten om de plannen uit te tekenen. Dat is een beetje zoals je een huis laat ontwerpen: je vertelt wat je precies wil, wat er allemaal in moet komen, welke stijl je verkiest… Er gaan ontwerpen heen en weer, je geeft feedback, en uiteindelijk ligt er een finale versie op tafel. Daar gaat het technische team van M dan mee aan de slag. Sinds de opening in 2009 hebben die een enorme ervaring opgebouwd. De technische aspecten worden in orde gebracht, de belichting wordt uitgewerkt, verzekeringen afgesloten, het transport georganiseerd... Echt een gigantisch werk. En dan maar hopen dat er geen coronamaatregelen meer zijn (lacht).”

De Ronde van Frankrijk

Aan welk publiek denk je als je een tentoonstelling als ‘Verbeelding van het universum’ op poten zet?

“Ik ga de museumbezoekers zeker niet onderschatten. We proberen de inhoud eenvoudig te houden, maar niet simplistisch. Voor mij gaat het om mensen die openstaan voor nieuwe dingen, die verwondering kunnen voelen. Zeker bij deze tentoonstelling: verwondering is de basis van wetenschap én van heel veel kunst.”

“Op iedereen mikken, heeft geen zin. Daar leent het medium zich niet toe. De Ronde van Frankrijk richt zich ook alleen op mensen die geïnteresseerd zijn in wielrennen. Dat is evengoed een niche. Een ruimere niche dan die van kunstliefhebbers, maar: een niche.”

Tot slot: welk stuk is je het dierbaarst?

“Dat is een heel moeilijke vraag voor mij. We hebben voor elk stuk moeten vechten, en elk stuk heeft zijn eigen verhaal. Maar zuiver esthetisch ben ik misschien het meest in mijn nopjes met de drie zestiende-eeuwse wandtapijten. Die zijn gemaakt in Brussel voor het Portugese hof. Ze tonen aan de hand van afbeeldingen van de aarde en de kosmos de politieke ambities die het Portugese koningshuis toen had. Echt absolute topstukken. Dat wordt een heel indrukwekkend gezicht, als je die zaal binnenstapt.”

'Verbeelding van het universum', van 22.10.21 tot 16.01.22 in M.