‘The Migration of the Wings’: Jill Magid in M

THE MIGRATION OF THE WINGS

Jill Magid in M

‘The Migration of the Wings’ is een multimediale installatie met een verrassend uitgangspunt: ‘Het Laatste Avondmaal’, het beroemde drieluik van Dieric Bouts in de Leuvense Sint-Pieterskerk. Vanaf april 2023 kan je het werk van Jill Magid gaan bekijken in M.

Magid is een New Yorkse die al over heel de wereld exposeerde. Waarom koos ze uitgerekend een religieus schilderij uit het middeleeuwse Leuven als inspiratiebron?

Jill Magid: “Een paar jaar geleden stelde Valerie Verhack van M me voor om een nieuw werk te maken. Ik ben dan inspiratie gaan zoeken in de online collectie van M, en daar bleef ik hangen bij ‘Het Laatste Avondmaal’. Ik kende het werk niet, moet ik bekennen, maar ik was meteen gefascineerd.”

“Ik was toen net bezig aan een opdracht voor de Artists on Artists-reeks van de Dia Art Foundation in New York - een lezing over de Belgische cineaste Chantal Akerman. Zij had een heel kenmerkende manier om personages in beeld te brengen: frontaal, op ooghoogte, vaak zwijgend en uitdrukkingsloos. Die houding zag ik terug in het centrale paneel van ‘Het Laatste Avondmaal’. Rond de scène met Jezus en de apostelen hangt een serene, haast hermetische stilte. Totaal anders dan de vier zijpanelen, de ‘wings’. Daarop zie je beweging, actie, onrust. Een enorm contrast. Ik wist instinctief: dit is een aanknopingspunt voor het werk dat ik wil maken.”

“Ik ben me dan gaan verdiepen in de geschiedenis van het drieluik, en dat bevestigde mijn eerste indruk. Het centrale paneel toont een scène uit het Nieuwe Testament – het verhaal van Christus, de basis van het christendom. De zijpanelen tonen scènes uit het Oude Testament, dat zoals je weet ook het heilige boek van de joden is. Bouts, en dan vooral de theologen bij wie hij te rade was gegaan, zagen die scènes als voorafspiegelingen van het laatste avondmaal van Jezus en zijn apostelen. Maar als je ze wat beter bekijkt, zie je stuk voor stuk taferelen waarin joden op de vlucht slaan. Het paneel linksonder, bijvoorbeeld, toont het joodse paasoffer. In het midden zie je een tafel, net als op het centrale paneel, maar aan déze tafel zit niemand. Er staan mannen en vrouwen omheen, met een wandelstok in de hand, en de deur staat open. Ze kunnen met andere woorden elk moment de benen nemen.”

“‘Het Laatste Avondmaal’ zegt voor mij iets over macht. In het midden zie je de meerderheid die de norm bepaalt; opzij staat de minderheid die letterlijk naar de marge wordt verbannen. Dat zie je zelfs in de titel: het drieluik heet officieel ‘Het Altaarstuk van het Heilige Sacrament’, maar iedereen spreekt van ‘Het Laatste Avondmaal’, terwijl dat in feite alleen op het centrale paneel slaat. De taal maskeert dus wat er in de marge gebeurt.”

Triptiek met het Laatste Avondmaal en bijbelse taferelen: Laatste Avondmaal (middenpaneel)

Triptiek met het Laatste Avondmaal: Ontmoeting van Abraham en Melchisedek (linker zijluik)

Triptiek met het Laatste Avondmaal: joods Paasmaal (linker zijluik)

Triptiek met het Laatste Avondmaal: Verzamelen van het manna in de woestijn (rechter zijluik)

Triptiek met het Laatste Avondmaal en bijbelse taferelen: Elias en de engel (linker zijluik)

Bewogen geschiedenis

“Ik heb me ook verdiept in de latere geschiedenis van het drieluik, en daarin zie je die tegenstelling tussen centrum en marge terugkeren. Het middenpaneel is altijd in de Sint-Pieterskerk gebleven, maar de zijpanelen zijn keer op keer verhuisd. Kennelijk werden ze beschouwd als minder belangrijk, minder waardevol. In de 17e eeuw werd het drieluik ontmanteld en werden de vier zijpanelen apart verkocht. Ze belandden uiteindelijk in musea in München en Berlijn. Na de Eerste Wereldoorlog, toen Leuven door de Duitsers in brand was gestoken, eiste België van Duitsland zware herstelbetalingen. De panelen zijn toen teruggekeerd naar Leuven – ook al hadden de Duitsers ze dus nooit als oorlogsbuit meegenomen – en het drieluik werd in ere hersteld. In de Tweede Wereldoorlog namen SS’ers de zijpanelen opnieuw in beslag, op een heel ruwe manier trouwens. Ze werden opgeslagen in het slot Neuschwanstein, en later in de zoutmijn van Altaussee. Na de oorlog werden ze opnieuw herenigd met het centrale paneel. De zijpanelen zijn dus zélf ook de inzet geweest van een machtsspel.”

“Dus ja, het drieluik van Bouts heeft een bewogen geschiedenis. Maar wat mij vooral interesseert, is wat die geschiedenis ons vertelt over macht, over maatschappelijke normen en wie ze oplegt, over migratie en diaspora, over hoe racisme en eeuwenoude tegenstellingen nog altijd doorwerken.”

“‘The Migration of the Wings’ sluit mooi aan op de rest van mijn oeuvre. Dat draait rond macht en controle, en de instanties die daarachter zitten: politie, inlichtingendiensten, banken, grote bedrijven... In mijn werk probeer ik met die instanties te onderhandelen, in dialoog te gaan – macht is namelijk geen eenrichtingsverkeer. In het geval van ‘Het Laatste Avondmaal’ stelde ik me de vraag: wie bezit een kunstwerk? Want bezit is evengoed een vorm van macht.”

Multimediaal

“‘The Migration of the Wings’ is een multimediaal werk. Het bestaat uit onder meer twee schermen met filmbeelden. Op het eerste scherm toon ik beelden die ik een paar jaar geleden heb gemaakt, toen ‘Het Laatste Avondmaal’ werd gedemonteerd en verplaatst tijdens de restauratie van de Sint-Pieterskerk. In mijn film zie je alleen de eigenlijke ontmanteling – ik zag het als een unieke kans om die in beeld te brengen. Natuurlijk gebeurde déze ontmanteling in perfect verdedigbare omstandigheden, heel anders dan in het verleden dus, maar ik zag er toch sporen van geweld in: dat heb ik geprobeerd te capteren. Ik heb ook een soundscape laten maken bij de beelden, om dat gewelddadige aspect nog te onderstrepen.”

“Vorige zomer ben ik ook naar alle plekken gereisd waar de zijpanelen in de loop der eeuwen geweest zijn: de Sint-Pieterskerk, die musea in München en Berlijn, Neuschwanstein, de zoutmijn... Daar heb ik beelden van gemaakt, en die toon ik op het tweede scherm. We hebben tegelijk ook geluidsopnames van die plekken gemaakt, of beter gezegd van hun unieke resonantie. Die hebben we vervolgens verwerkt tot een tweede soundscape. De soundscapes echoën elkaar, maar tegelijk ook de vele verplaatsingen van de panelen. Ze zijn een cruciaal onderdeel van mijn installatie: het zijn pogingen om na te gaan of plaatsen en voorwerpen de echo van de geschiedenis kunnen vatten. Ik wil de bezoeker een fysieke, viscerale ervaring bezorgen. Dat is voor mijn werk veel belangrijker dan het historische verhaal dat erachter zit. Da’s ook interessant, en er is zeker een plaats voor, maar de essentie is wat ik daar als kunstenaar mee doe.”

Jill Magid, 'The Migration of The Wings', two-channel digital video, sound (in progress), film still, 2023

Echo’s van pijn en geweld

“Behalve de filmbeelden en de soundscapes heb ik ook enkele sculpturale elementen gemaakt. Zoals replica’s van de originele scharnieren van het drieluik, die de zijpanelen verbinden met het centrale paneel. Telkens als het drieluik ontmanteld werd, moesten die scharnieren losgemaakt worden – ‘unhinged’ zeggen we in het Engels, een prachtig woord dat tegelijk ook ‘gestoord’ betekent. Dat leek me een mooie metafoor voor het constante heen-en-weer-gesleur met de zijpanelen. Die originele scharnieren zijn trouwens schitterende objecten - dik, stevig, slim ontworpen. Dat sprak me aan.”

“En dan heb ik ook nog twee gesculpteerde boeken gemaakt. Het ene toont opnieuw ‘Het Laatste Avondmaal’, het andere vertelt een eeuwenoude antisemitische mythe over een rijke jood die zogenaamd een hostie zou hebben doorboord. Die zou daarop zijn beginnen te bloeden – in de middeleeuwen noemde men dat het Sacrament van Mirakel. In 1370 gaf dat verzinsel in Brabant aanleiding tot een pogrom, waarbij heel wat joden werden vermoord of verbannen. Die geschiedenis van geweld en marginalisering heeft zich sindsdien keer op keer herhaald. Vorig jaar nog was er een rel rond een mogelijk antisemitisch werk op de Documenta-tentoonstelling. Daar gaat het mij om: niet om ‘Het Laatste Avondmaal’ op zich, maar om de sporen van trauma’s, de echo’s van pijn en geweld, het verhaal van de diaspora ook. Die wil ik opsporen en visualiseren. Ik ben zelf joods, voor mij is dit dus heel persoonlijk. Trouwens: het verhaal is nog niet ten einde. Wie weet worden de zijpanelen nóg wel eens ooit weggenomen?”

“Ik hoop dat bezoekers, als ze mijn installatie gezien hebben, ‘Het Laatste Avondmaal’ met andere ogen bekijken. Dat ze beseffen: achter dit werk zit een eeuwenlange geschiedenis van geweld en trauma. Dat is voor mij wat kunst kan doen. Je denkt dat je iets weet, maar dan zie je een kunstwerk en besef je: wacht eens even, het zit heel anders in mekaar! Ik weet nog hoe ik in de zoutmijn van Altaussee stond, in die koude grot waar Hitler zijn roofkunst bewaarde, en hoe ik opeens heel sterk vóélde wat daar nu eigenlijk gebeurd was. Dat gevoel wil ik graag doorgeven aan de bezoekers.”