Klets in het gezicht

Carpreau: “De ‘Star Wars’-tekeningen zijn maar één voorbeeld van hoe de tentoonstelling oude en hedendaagse werken met elkaar confronteert. Dat is niet gratuit. De onderliggende boodschap is: vergeet even wat je weet, en laat het beeld tot je spreken. Vraag je af wat het met je doet, en hoe de maker dat effect bereikt heeft.”

“Veel museumbezoekers lezen eerst wat er op het bordje staat en kijken dan pas naar het werk. Maar zelfs wie geen enkele affiniteit heeft met het christendom, wordt overrompeld door de kracht van ‘Het Laatste Avondmaal’. Waarom hangen musea nog altijd vol eeuwenoude schilderijen? Omdat die ons aanspreken als beeld. Niet per se om hun inhoud.”

Lectrr: “Tegenwoordig worden we overspoeld met beelden, maar in de tijd van Bouts vond je ze haast alleen in kerken. De Sint-Pieterskerk binnengaan en ‘Het Laatste Avondmaal’ zien: dat moet voor die mensen echt een schok zijn geweest – een klets in het gezicht! En vergeet niet: ze waren vaak ongeletterd, dus zij begrepen evenmin iets van de theologische achtergronden.”

Cyberspace in de 15e eeuw

Lectrr: “Door met die bril naar de oude meesters te kijken, stelde ik mezelf de vraag: wat wilden zij dat de toeschouwer in hun werk zou zien, en hoe hebben ze dat aangepakt? Zo herkende ik technieken die ik ook in mijn eigen werk gebruik.”

“De meeste mensen kennen me van mijn cartoons in De Standaard. De lezer moet die in een paar seconden snappen, anders bladert hij door. Dat lijkt misschien simpel, maar dat is het niet. Ik bepaal hoe de lezer kijkt – als een dictator, zeg ik soms. Ik gebruik bijvoorbeeld zichtlijnen waardoor je onbewust eerst naar de aanzet van de grap kijkt en pas daarna naar de pointe. Ik werk ook met terugkerende kleuren: CD&V’ers krijgen altijd een oranje jasje, Open VLD’ers een blauw... Bouts werkte net zo: de figuur van Maria herken je bijvoorbeeld aan haar rode en blauwe kledij.”

Carpreau: “Dát is wat mij boeit: hoe een beeldenmaker anticipeert op hoe de toeschouwer zal kijken, en daarop inspeelt. Bouts schildert bijvoorbeeld een weg of een rivier die door een landschap slingert, en leidt zo je blik de diepte in.”

“Nog zoiets: perspectief. Samen met Petrus Christus, die ook in de tentoonstelling te zien is, was Bouts de eerste schilder in de Nederlanden die werkte met het zogeheten vluchtpuntperspectief. In onze ogen ziet dat er perfect realistisch uit, maar da’s omdat we aan die manier van voorstellen gewend zijn geraakt. 500 jaar lang hebben beeldend kunstenaars zo gewerkt, tot Picasso dat helemaal overhoop gooide. In M kan je op een groot scherm kijken naar Maze War, een videospelletje uit de jaren 70: de eerste game die 3D-effecten gebruikte om de illusie van een virtuele ruimte op te roepen. Precies wat Bouts deed in zijn tijd – cyberspace in de 15e eeuw!”

Lectrr: “Nu moet ik wel zeggen: zodra je doorhebt welke technieken kunstenaars gebruiken om je te beïnvloeden, ga je die overal zien. Bij andere kunstenaars, in films, in reclame... Dat ‘onttovert’ soms wel, alsof je naar een goochelaar kijkt die zijn eigen truken uitlegt.”

Carpreau: “Ja, maar het maakt je ook weerbaarder als je doorhebt hoe beelden je kunnen manipuleren – da’s wat we beeldgeletterdheid noemen. Bouts gebruikte beelden als retorische middelen om mensen te overtuigen: in deze Instagram-tijden is dat uitermate actueel.”